Trong tác phẩm văn học, nhân vật là một hiện tượng đặc thù  nhằm thay mặt tác giả chuyển tải tư tưởng, tình cảm hoặc phát ngôn về nhân sinh quan của tác giả. Vì vậy, một tác phẩm văn học thực thụ không thể thiếu nhân vật, đó là hình thức cơ bản để văn học miêu tả thế giới một cách hình tượng. Akhàt jucar Raglai là tác phẩm văn học dân gian, bản chất các tác phẩm là một quan hệ đối với đời sống, nó chỉ tái hiện đời sống qua những nhân vật của câu chuyện, đóng vai trò như những tấm gương của hiện thực. Nhân vật trong akhàt jucar là phương tiện khái quát hiện tượng, chức năng của các nhân vật là khái quát những quy luật những quy luật của cuộc sống con người, thể hiện những hiểu biết, những kỳ vọng của người Raglai về xã hội. Trong một tác phẩm akhàt jucar Raglai có nhiều kiểu nhân vật với những chức năng nghệ thuật khác nhau.

Là một xã hội điển hình văn hóa mẫu hệ, người Raglai chuyển tải vào các tác phẩm akhàt jucar của mình tư tưởng, khát vọng và tri thức truyền thống của mình vào hệ thống nữ nhân vật trong từng cốt truyện.

Giống như các sử thi các nước trên thế giới hay của các dân tộc Tây Nguyên khác, nội dung các akhàt jucar Raglai tập trung thuật lại cuộc đời của một hoặc vài nhân vật chính. Các nhân vật chính đều có nhiệm vụ chủ yếu là lấy vợ, lấy chồng, sản xuất và đánh giặc và sau cuộc chiến tranh ấy không có sự trả thù, không có đổ máu mà chỉ có lễ hội, có cây nêu và rượu cần cùng với các lễ cưới vang mãi tiếng mã la, tiếng chiêng suốt ngày mãi đêm.

Vị trí nổi bật của nữ nhân vật

Hệ thống nữ nhân vật trong akhàt jucar Raglai khá phức tạp, đa dạng và phong phú. Theo Hêghen, tính chất sử thi được xem như một kiểu đặc biệt của sự thể hiện con người trong mối thống nhất với quần chúng, với xã hội.

Bên cạnh nhóm nữ nhân vật được giới thiệu đích danh, có hành động và ngôn ngữ độc lập, tên tuổi cụ thể như: Awơi Nãi TiLơr, Nãi Via, Nãi Tahla, Awơi Matien, Awơi Tiluiq…, còn có những nhân vật không chỉ đích danh hoặc chỉ là những nhân vật đại diện (như Cơi Masrĩh Mỏq Vila trong một số akhàt jucar, Cơi Sươn Mỏq Sươn…) đã tạo thành một hệ thống nhân vật hoàn chỉnh của akhàt jucar. Hệ thống nhân vật nói chung và hệ thống nữ nhân vật nói riêng với số lượng lớn trong akhàt jucar đã tạo thành một cộng đồng thị tộc mẫu hệ, tồn tại và phát triển trên một cơ sở văn hóa vật chất phồn thịnh và văn hóa tinh thần phong phú, đa dạng.

Trong quá trình khảo sát, chúng tôi thấy trong hệ thống nữ nhân vật có nhiều nhóm, nhiều kiểu. Xét theo vai trò, chức năng của từng kiểu nhân vật, chúng đều có những nét tương đồng và ít nhiều liên quan với nhau. Tuy nhiên, căn cứ vào mức độ ảnh hưởng đến nội dung và cốt truyện – đề tài của akhàt jucar, có thể khảo sát riêng từng nhóm như sau:

* Nhóm nữ nhân vật chính (nhân vật trung tâm)

Nhóm nữ nhân vật chính trong akhàt jucar xuất hiện liên tục, xuyên suốt tác phẩm. Chúng cũng có vị trí đáng kể đối với nhân vật anh hùng và chi phối toàn bộ những biến cố trong cuộc đời người anh hùng, từ khi bắt đầu sự nghiệp đến khi hùng mạnh và uy danh.

Nhóm nhân vật này có thể là vợ, em gái hoặc người yêu, hoặc mẹ của nhân vật anh hùng như nàng Via mẹ của anh hùng Ujàc, Tahla em gái của Ujàc, MaTien, Saien vợ của hai chàng ChiYàc và ChiJaràc (akhàt jucar Udai – Ujàc); Tulơr vợ của chàng Trăn (akhàt jucar TuLơr – Putau Tlat); PuVia em gái của Amã Cuvua VongCơi và là vợ của dũng sĩ Juwa (akhàt jucar Amã Cuvau VongCơi); Awơi TiLơr vợ của Jihia (akhàt jucar Awơi Nãi TiLơr); Nãi TuLơr (Jihia – Nãi TuLơr)…

Nhóm nữ nhân vật chính xuyên suốt tác phẩm akhàt jucar Raglai thường là kiểu nhân vật liên quan đến tình huống, những sự kiện gắn với cuộc đời và sự nghiệp của người anh hùng mà ở các nhóm nhân vật khác không có. Bởi họ đại diện cho mẫu hệ  và “trở thành cái trụ cột cho toàn bộ sự kiện lịch sử và xã hội xoay quanh nó”.

Tất cả những nữ nhân vật chính đều xinh đẹp và có danh tiếng, giàu có, quản lý nhiều của cải, nhiều tôi tớ… chứ không phải là nhân vật nghèo khổ, có thể có một khoảng thời gian bất hạnh nhưng kết cuộc luôn tươi sáng đối với nhóm nhân vật chính này.

* Nhóm nữ nhân vật phụ

Nhóm nữ nhân vật phụ xuất hiện theo mỗi chức năng và hành trạng khác nhau trong akhàt jucar Raglai. Nhưng chung quy, họ không thể thiếu trong bức tranh chung của akhàt jucar. Nhóm này đại diện cho chế độ mẫu hệ và hỗ trợ, bổ sung, tác động làm nổi bật nhân vật chính và nhân vật anh hùng.

Nhóm này bao gồm các nhóm nữ sau:

Nhóm nữ nhân vật là thân nhân của người anh hùng (em gái, chị gái, mẹ ruột, dì ruột, mẹ nuôi) như:

- Akhàt Jucar Udai – Ujàc: Nãi Tiluiq (em gái của Udai ở kiếp trước), Nãi Tahla (em gái Ujàc – kiếp sau của Udai), Nãi Vala Via Carưh (con gái vua Thủy Tề, vợ của Ujàc), Nãi Via và Nãi Riya (hai công chúa con của vua Chăm).

- Akhàt Jucar Amã Cuvau VongCơi:Awơi cunãi Tiluiq (mẹ của Cuvau VongCơi), Awơi cunãi PuVia (em gái Cuvau VongCơi), Awơi cunãi ChiKarưh và Awơi cunãi VưhKòq (con dâu của Cuvau VongCơi).

- Akhàt Jucar Amã ChiSa: Via Pitih (vợ của ChiSa),

- Akhàt Jucar Awơi Nãi TiLơr:Awơi Vala, Awơi Via Carưh (em gái Ujàc), Awơi Makia là con gái của Chúa thần Long –ca (vợ của Ujàc),

- Akhàt Jucar Di Du lãng Du: Nãi TiLuiq

- Akhàt Jucar Vumãu Jin – Vumãu Ja: Nãi Ladiaq và Nãi TiLuiq

Nhóm nữ nhân vật là thân nhân của nữ nhân vật chính:

-Akhàt Jucar Amã Cuvau VongCơi: awơi cunãi Malih, awơi cunãi Malia (con gái của Awơi Cunãi PuVia),

- Akhàt Jucar Amã ChiSa: Nãi awơi Chhia , Nãi awơi Hara (con gái vợ Amã ChiSa), Awơi cunãi Tanĩa, awơi cunãi Radhĩa (con gái của Chhia), Awơi cunãi Tanien, Awơi cunãi Radhien (con gái của Hara).

- Akhàt Jucar Awơi Nãi TiLơr:Awơi Vala, Awơi Via Carưh (em gái Ujàc – anh họ của Nãi TiLơr), MuBiaq, Awơi MuBien (tôi tớ trong nhà Nãi TiLơr)

Nhóm nữ nhân vật là thân nhân của các tù trưởng đối nghịch với nhân vật anh hùng:

- Akhàt Jucar Udai – Ujàc: Chicapa Via Rawơi (con gái nhà cọp, người đã ăn thịt em gái Udai

- Akhàt Jucar Amã Cuvau VongCơi:Awơi cunãi Riya(vợ của vua Chăm), awơi nãi Chrỉt Ranỉt (con gái vua Cur, Jawa sau này trở thành vợ của Cuvau VongCơi),

- Akhàt Jucar Amã ChiSa:Pu Mữh, Pu Via (con gái vua Cur, Jawa), Chumràq và Tiluiq Hamũiq Vra (con gái nữ thần Mặt Trăng), awơi cunãi Tahla, Awơi cunãi Vala (con gái thần Lửa Putau Tumur).

- Akhàt Jucar Awơi Nãi TiLơr:Awơi MaTien, Awơi Sa-ien (con gái vua thần Biển khơi Putau Tuwaq), Awơi Chrỉq và Awơi Ranỉq-pariaq (con gái thần Lửa Putau Tumur).

Ngoài ra còn có nhóm nữ nhân vật khác đại diện cho mẫu hệ, nhóm này còn thường gặp trong các thể loại dân gian khác như: Mỏq Sươn (người lo việc sinh nở), Mỏq Vila (bà tổ tiên, người sáng tạo ra con người và muôn loài), Via Valìq (chúa mẫu thần biển khơi), Nữ thần Mặt trăng, nữ thần Mặt trời…

Trần Kiêm Hoàng

Theo: https://camranh.khanhhoa.gov.vn/vi/van-hoc-nghe-thuat/van-hoa-mau-he-cua-nguoi-raglai-qua-he-thong-nu-nhan-vat-trong-su-thi-raglai-1