Cam Phú[1] là một phường nội thành mang tính chất trung tâm chính trị-hành chính, văn hóa của thành phố Cam Ranh[2]. Do cấu tạo về mặt địa lý tự nhiên nên Cam Phú có tầm quan trọng chiến lược đối với Cam Ranh. Trong kháng chiến chống Pháp Cam Phú có vị trí quan trọng đối với căn cứ cách mạng ở Hòn Rồng; án ngữ con đường từ Quốc lộ I đến Cảng biển Ba Ngòi và cơ quan đầu não của địch ở Đá Bạc, đồng thời là địa bàn để cho lực lương cách mạng tiếp cận hoạt động. Trong kháng chiến chống Mỹ, Cam Phú nổi rõ lên là địa bàn rất quan trọng đối với chiến trường Cam Ranh; nơi để cho bộ đội đặc công tập kết đánh vào căn cứ quân sự Cam Ranh và cơ quan đầu não của địch làm tiêu hao sinh lực cùng phương tiện chiến tranh của địch, không những tạo nên sự chuyển biến to lớn đối với cách mạng ở chiến trường Cam Ranh mà còn tác động chung đối với chiến trường miền Nam. Nơi đây còn là hành lang để tiếp tế cho cách mạng ở núi Hòn Rồng. Trước năm 1970, Chính phủ Việt Nam Cộng Hòa đã khảo sát rất kỹ cả địa hình, địa thế và những yếu tố bảo đảm cho hoạt động của cơ quan hành chính nên đã lựa chọn vùng đất Cam Phú để xây dựng Tòa thị chính Cam Ranh[3].

Sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng đến nay, Cam Phú đã từng bước hình thành là trung tâm hành chính-chính trị và văn hóa của thành phố Cam Ranh.    

BẢN ĐỒ ĐỊA GIỚI HÀNH CHÍNH

VÙNG ĐẤT VÀ CON NGƯỜI CAM PHÚ

1. Khái quát về vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên

Cam Phú là một phường ven biển, chiều dài của phường tính từ ranh giới giáp với Phường Cam Phúc Nam đến giáp ranh Phường Cam Thuận trên 2km; nơi rộng nhất khoảng trên 2km, nơi hẹp nhất khoảng 1km. Phía Đông giáp Vịnh Cam Ranh; phía Tây giáp xã Cam Thành Nam và xã Cam An Nam (huyện Cam Lâm); phía Nam giáp Phường Cam Thuận, Cam Lộc, phía Bắc giáp Phường Cam Phúc Nam. Diện tích tự nhiên : 6,1 km2; tổng diện tích đất 591,2 ha, trong đó đất nông nghiệp: 354,8 ha, đất lâm nghiệp: 174,9 ha. Có 7 tổ dân phố: Phú Lộc, Phú Thịnh, Phú Hải, Phú Hòa, Phú Bình, Phú Trung và Phú Sơn.

Cam Phú có dãy núi Hòn Rồng, đỉnh cao nhất tới 731m so với mặt biển, là một trong “Tứ linh” của Cam Ranh[1]; theo quan niệm của người xưa, bộ “tứ linh” này là rất linh thiêng. Cam Phú nằm trong vùng nhiệt đới gió mùa; lượng mưa trung bình hàng năm thấp[2]; khí hậu tương đối ôn hòa, có gió biển mát mẻ. Có hai mùa là mùa mưa và mùa nắng, mùa mưa thường ngắn, từ giữa tháng 9 đến giữa tháng 12 dương lịch, còn lại là mùa nắng. Nhiệt độ trung bình 27- 28⁰C; độ ẩm bình quân từ 70 đến 78 %.

Cam Phú có nhiều tiềm năng và thế mạnh nổi bật nhất là nuôi trồng và đánh bắt hải sản. Từ năm 1995 – 2004, Cam Phú là nơi sản xuất tôm giống có uy tín đối với cả nước, đặc biệt là đối với các tỉnh Nam bộ; sản lượng thương phẩm tôm thịt (tôm sú, tôm hùm lồng, tôm thẻ chân trắng) bình quân hàng năm khoảng 100 tấn. Ngoài ra còn có trên 100ha đất canh tác ở hướng Tây ven chân núi Hòn Rồng, tạo điều kiện cho việc phát triển kinh tế vườn, đồi gắn với cây trồng hàng năm có giá trị thương phẩm cao như sắn nước... Các họat động dịch vụ, thương mại ngày càng phát triển mạnh mẽ ở khu vực cây số 3, dọc hai bên đoạn đường Đại Lộ Hùng Vương, Phạm Văn Đồng, Nguyễn Lương Bằng... Trên địa bàn phường còn có các doanh nghiệp tư nhân đầu tư các hoạt động thương mại, dịch vụ, xây dựng cơ bản và giải quyết công ăn việc làm cho người lao động. Nơi đây có những danh lam thắng cảnh, di tích lịch sử, văn hóa đã và đang trở thành những điểm du lịch thu hút nhiều khách tham quan như khu quần thể văn hóa - chính trị - hành chính bao gồm : Khu hành chính của thành phố Cam Ranh; công viên 18/10 và tượng đài Bác Hồ; quảng trường và trung tâm sinh hoạt văn hóa, chính trị thành phố; Khu căn cứ cách mạng Hòn Rồng; Bãi tắm Số 4.

Cơ sở hạ tầng tương đối đồng bộ; hệ thống giao thông ngày càng hoàn thiện, hầu hết các tuyến đường liên tổ dân phố, liên phường được thảm nhựa hoặc bê tông xi măng, có nhiều tuyến đường giữ vị trí huyết mạch của thành phố như tuyến Đại lộ Hùng Vương, Phạm Văn Đồng, Phạm Hùng, 3/4… Điện, nước đã phủ kín đến các hộ gia đình, 100% hộ dân đã được dùng điện và 80% hộ sử dụng nước máy; tổng số máy điện thoại cố định toàn phường 1.022 máy/1.778 hộ và 2.732/7.112 người; đến nay có 7/7 tổ dân phố được thành phố công nhận là tổ dân phố văn hóa. Hệ thống trường học được đầu tư xây dựng khang trang theo chuẩn quốc gia và ngày càng phát triển với chất lượng tốt hơn; toàn phường có 3 trường, trong đó có một trường Mầm non; một trường Tiểu học; một trường Trung học cơ sở[3]. Trạm y tế được xây dựng mới và đầu tư trang thiết bị đảm bảo cho công tác khám chữa bệnh; tổng số cán bộ, nhân viên: 05, trong đó bác sĩ có 01; y sĩ có: 01; y tá: 02. Có nhà thi đấu đa năng, sân vận động đủ quy cách cùng với những cơ sở văn hóa của thành phố như công viên 18/10, vuờn hoa tại ngã giao giữa đường 3/4 với Đại lộ Hùng Vương, Quảng trường thành phố và hệ thống cây xanh quanh khu vực hành chính của thành phố sẽ tạo ra các điều kiện thuận lợi để các tầng lớp Nhân dân hưởng thụ về mặt văn hóa. Các cơ quan Đảng, chính quyền, các ban ngành, đoàn thể của thành phố hầu như đều tập trung nơi đây, nên Cam Phú cũng có được những hỗ trợ nhiều mặt đối với việc thực hiện nhiệm vụ chính trị của địa phương. Ngoài ra Cam Phú còn được hưởng lợi từ tiềm năng và thế mạnh của Cam Ranh nhất là hoạt động thương mại, dịch vụ, du lịch và việc đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng.

2. Lịch sử hình thành vùng đất và con người Cam Phú

Quá trình hình thành và phát triển của Cam Phú trải qua nhiều giai đoạn; khởi thủy là vùng đất thuộc Cam Linh, bắt nguồn từ Xóm Rẫy Quốc lộ I khi khai sơn lập địa vào những năm 30 của thế kỷ XX, đến năm 1955, tiếp tục hình thành Xóm Số 3 và năm 1960 hình thành Xóm Ba Lùm, trong thời gian này vùng đất phường Cam Phú là một Thôn của Cam Linh. Nghị định 1048-NĐ/NV ngày 07/11/1970, Chính quyền Sài Gòn tách thị xã Cam Ranh thành 02 quận: Quận Nam và Quận Bắc và địa danh Cam Phú được hình thành thuộc Quận Nam của thị xã Cam Ranh. Tháng 8/1975, khi Cam Linh tách làm 02 Xã Cam Linh và Cam Thuận, Cam Phú thuộc Cam Thuận, cuối năm 1978, Cam Phú thuộc Thị trấn Ba Ngòi và đến tháng 7/2000, Phường Cam Phú chính thức được thành lập. Phường Cam Phú ngày nay được hình thành bởi 3 vùng đất hợp lại đó là: Một vùng đất của Cam Linh cũ; một vùng đất của Cam Phúc Nam mà thời kỳ Pháp thuộc gọi là vùng giáp ranh giữa Cồn Hồng và Cồn Ké; một vùng đất của Cam Lộc cũ[4].

Năm 1653, khi chúa Nguyễn Phúc Tần lập ra đơn vị hành chính dinh Thái Khang trên vùng đất nay là Tỉnh Khánh Hòa. Hưởng ứng chính sách khuyến khích việc khai hoang, lập ấp của triều đình nhà Nguyễn, nhiều nhóm di dân đủ mọi ngành nghề từ các vùng Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên lần lượt vào sinh cơ lập nghiệp ở Cam Ranh, rồi dần dần hình thành xóm, làng, thôn, xã. Làng Cam Linh cũng hình thành từ đó và có tác động mạnh đến quá trình hình thành Cam Phú. Cho đến đầu năm 1939, Cam Ranh vẫn là một phần đất của huyện Vĩnh Xương (gồm các Tổng Thủy Triều, Cam Linh, Thịnh Xương và 6 tổng miền núi); lúc này, Cam Phú là phần đất của Cam Linh. Đến giữa năm 1939, Nghị định ngày 8/6/1939 của Toàn quyền Đông Dương Catơru và Chỉ dụ số 17 của vua Bảo Đại năm thứ 15 thành lập một đơn vị hành chính tương đương cấp huyện trực thuộc tỉnh Khánh Hòa gọi là Nha Đại lý hành chánh Ba Ngòi[5]. Đây là đơn vị hành chính tương đương cấp huyện đầu tiên có ảnh hưởng rất lớn đến quá trình hình thành và phát triển Cam Phú. Năm 1939, Pháp đem quân tới bán đảo Cam Ranh xây dựng căn cứ Hải quân; năm 1940, Pháp đuổi dân làng quanh khu vực quân sự đi nơi khác. Ông Trương Giỏi cùng trên 80 người trong làng phải dời sang Đá Dơi[6], lấy tên làng là làng Cam Linh. Từ việc dời làng đến Đá Dơi nên một số người dân dần dần khai hoang làm rẫy ở khu vực Cây số 3, góp phần tạo nên quá trình hình thành Xóm Số 3...

Theo như các bậc cao niên kể lại, khu vực giáp ranh giữa Phường Cam Phú và Phường Cam Thuận ngày nay đã được khai hoang từ những năm đầu của thập kỷ 30. Ông Hồ Quang Cơ là người ở thôn Tân Phụng, xã Mỹ Thọ, huyện Phù Mỹ, tỉnh Bình Định, làm công nhân đường ray tại nhà ga Đá Bạc trong thời kỳ Pháp thuộc, sau khi về hưu ông thuê rất nhiều người dân lao động khai hoang làm rẫy ở vùng này. Ở buổi ban đầu khai hoang, ban ngày họ làm ở đây, tối về Đá Bạc để ngủ; nhưng sau khi làm thành các rẫy thì họ phải ở lại để giữ rẫy cho ông Hồ Quang Cơ… và dần dần sinh sống ở đây luôn, hình thành một xóm mà những người này gọi là Xóm Rẫy Quốc lộ I. Rẫy của ông Hồ Quang Cơ đã hình thành rất nhiều, khắp cả vùng Cây số 3 từ trên đường Quốc lộ I đến tận Núi Một[7].

Năm 1947, để chỉ đạo sát phong trào kháng chiến ở cơ sở, chính quyền cách mạng chia vùng đồng bằng Cam Ranh ra làm 3 xã: Dân Tộc, Dân Sinh, Chiến Thắng; xã Chiến thắng gồm các thôn Cam Linh, Trà Long, Khánh Cam, Cồn Ké, Hòa Do, Hòn Rồng, Suối Môn, Đồng Lác[8].

Cũng theo các bậc cao niên vào sinh sống vùng Cây số 3 trước và sau năm 1954 và lý lịch Miếu Bà Chúa Xứ do ông Nguyễn Văn Thanh, cán bộ phòng Văn hóa-Thông tin huyện Cam Ranh, phụ trách Bảo tàng Cam Ranh lập ngày 06/06/1997[9] thì vào năm 1955, tại khu vực Núi Một đã có 15 gia đình từ Bình Định, Phú yên đến đây khai hoang lập nghiệp, sinh sống bằng nghề làm rẫy nên dân làng đặt cho vùng đất này là Xóm Rẫy, hay còn gọi là “Xóm Số 3”. Địa Danh “Xóm Số 3” xuất phát từ địa thế của đất, trên là rừng, dưới là biển, đi vào xóm chỉ có một đường mà điểm xuống là Cây số 3[10]. Tương truyền lúc này ở trong rẫy của ông Hồ Quang Cơ[11] có một cây đa và một cây bồ đề cổ thụ quấn quít với nhau tạo thành một lùm cây um tùm, rậm rạp. Nơi đây có những hiện tượng mang màu sắc thiên nhiên rất lạ; về mặt tâm linh dân làng cho là hiện tượng thần bí nên các cụ bô lão cùng ông Hồ Quang Cơ lập một miếu thờ tại gốc cây đa để cúng bái và thờ “Bà Chúa Xứ”. Sau đó các cụ bàn bạc thống nhất với dân làng lấy ngày 20 tháng 3 âm lịch hàng năm làm ngày lễ hội và cầu an thôn, xóm… Tháng 7/1964, thể theo nguyện vọng của dân làng, ông Đinh Văn Thọ đứng ra vận động dân làng góp công, góp của xây dựng ngôi miếu phía trên chùa Núi Một lấy tên là Miếu Bà Chúa Xứ. Như vậy những cư dân đầu tiên đến khai phá và xây dựng Xóm Rẫy ở Quốc lộ 1, Xóm Số 3 chính là những bậc tiền hiền có công trong quá trình khai phá và hình thành phường Cam Phú ngày nay.

Từ năm 1960 đến năm 1968, vì chiến tranh ác liệt và do kế hoạch di dân của Mỹ và Chính phủ Việt Nam Cộng Hòa, một bộ phận dân cư ở Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên tiếp tục vào sinh sống và khai hoang vùng cây số 3, làm rẫy ở khu vực núi Hòn Rồng[12]. Đặc biệt là nhiều gia đình quê ở Phù Mỹ, Bình Định vào sinh sống ở xóm Ba Lùm[13], sau khi Mỹ chiếm Cam Ranh khu vực này thường bị hỏa hoạn nên người dân quen gọi là xóm Nhà Cháy (thuộc tổ dân phố Phú Hòa hiện nay). Gia đình ông Nguyễn Tri Phước là một trong những gia đình vào khu vực này sớm nhất.

Theo Sắc lệnh 206 ngày 25-10-1965 của Chính phủ Việt Nam Cộng Hòa thành lập thị xã Cam Ranh trực thuộc Trung ương của Chính quyền Sài Gòn gồm các xã: Cam Ranh, Cam Bình, Cam Linh, Cam Phúc, Cam Lộc, Suối Hòa, Suối Vĩnh, Suối Hải. Phường Cam Phú lúc bấy giờ là một thôn của xã Cam Linh. Sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng (tháng 4/1975), Cam Linh tách làm 2 xã: Cam Linh và Cam Thuận; Cam Phú lúc này thuộc xã Cam Thuận, bao gồm khóm 3, một nửa khóm 4, một nửa khóm 5 và một phần của  khóm 2. Ngày 23/10/1978, Chính phủ đã có Nghị định số 268-CP, hợp nhất 4 xã: Cam Linh, Cam Lợi, Cam Thuận, Cam Lộc thành thị trấn Ba Ngòi gồm 12 khóm. Cam Phú ở thời điểm này bao gồm khóm 11, một nửa khóm 12 và một phần khóm 10.

Ngày 07/7/2000, Chính phủ ra Nghị định số 21/2000/NĐ-CP thành lập thị xã Cam Ranh gồm có 9 phường và 18 xã. Cam Phú chính thức trở thành một phường của thị xã Cam Ranh, bao gồm một phần khóm 10, khóm 11 và một nửa khóm 12. Từ năm 2000 cho đến năm 2010, Cam Phú vẫn là một trong trong 9 phường nội thị, nội thành. Sau khi thành lập phường, Cam Phú có thời cơ và điều kiện thuận lợi hơn trong việc khai thác tiềm năng, thế mạnh của địa phương để phát triển nhanh và bền vững, xứng đáng với vị thế là một phường trung tâm văn hóa, chính trị-hành chính của thành phố Cam Ranh.

Với vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên cũng như quá trình hình thành vùng đất, con người của Cam Phú đã ảnh hưởng sâu sắc đến hoàn cảnh kinh tế, văn hóa, xã hội của Cam Phú. 

3. Khái quát về kinh tế, văn hóa, xã hội

- Về kinh tế: Kinh tế chủ yếu qua các thời kỳ là đánh bắt, nuôi trồng thủy sản, sản xuất nông nghiệp; dịch vụ, thương mại. Sau ngày giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước, nhất là trong giai đoạn hiện nay, Cam Phú đang chuyển đổi cơ cấu kinh tế theo hướng “Thương mại, dịch vụ, công nghiệp-tiểu thủ công nghiệp, nuôi trồng thủy sản và nông nghiệp”. Tạo ra hướng phát triển mới để đáp ứng với yêu cầu phát triển đô thị.

Về văn hóa: Nét văn hóa dân gian là sự kết hợp hài hòa văn hóa các vùng miền. Sau giải phóng, dân cư của nhiều tỉnh, thành trong cả nước về đây sinh sống và lập nghiệp tạo nên bản sắc văn hóa đa dạng và phong phú của địa phương. Tập quán tín ngưỡng dân gian là thờ cúng ông bà, tổ tiên, những người có công với làng, với nước. Về tín ngưỡng tôn giáo, Nhân dân thường đi chùa thắp hương, cúng viếng ở tượng Phật Quan Thế Âm vào ngày rằm và mùng một, đi lễ Nhà thờ vào ngày thứ 7 và chủ nhật hàng tuần. Có những hoạt động của đồng bào có đạo mang những nét tích cực, trở thành nét văn hóa trong đời sống một bộ phận dân cư như dịp lễ Vu Lan[14], Noel…  Các lễ hội gồm có lễ hội cầu ngư, cúng thanh minh (tháng 3 âm lịch), cúng Tết Đoan Ngọ (mùng 5/5 âm lịch), Giỗ Tổ Hùng Vương (10/3 âm lịch), Tết Trung thu, Tết Nguyên Đán. Ngày văn hóa các dân tộc Việt Nam (19/4), ngày hội đại đoàn kết toàn dân (18/11)…

Ngày nay du khách đến Cam Ranh cũng muốn đến với Cam Phú để tham quan tượng đài Bác Hồ và quần thể văn hóa khu trung tâm thành phố Cam Ranh. Du khách rất thú vị, có những sớm mai, tắm biển tại bãi tắm Cây số 4, ngắm bình minh trên biển.

Về xã hội: Qua các thời kỳ, giai cấp chủ yếu là nông dân, trong thời kỳ chống Pháp và chống Mỹ có một số ít công nhân (đa số là công nhân bốc vác ở cảng Ba Ngòi, cầu cảng số 4). Các tầng lớp trong xã hội chủ yếu là nông dân, ngư dân và nhân dân lao động. Trong kháng chiến chống Mỹ có thêm tầng lớp sĩ quan, viên chức của chế độ cũ; sau giải phóng hoàn toàn miền Nam (1975), số lượng công nhân nhiều hơn, có thêm một bộ phận trí thức, công chức Nhà nước, cán bộ hưu trí. Theo thống kê năm 2010, dân số toàn phường : 1.778 hộ, với 7.112 khẩu; Phật giáo có 1.506 tín đồ, Công giáo : 264 tín đồ, Cao Đài : 19 tín đồ, Tin Lành : 04 tín đồ, các tôn giáo khác : 13 tín đồ; cơ sở tôn giáo và tín ngưỡng dân gian gồm có 01 tượng Quan Âm, 01 Lăng Ông và 04 Miếu thờ. Nhân dân phường Cam Phú hầu hết là người kinh, đa phần là dân ở Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên và một bộ phận dân cư nhiều tỉnh, thành trong cả nước. Tập trung trong 3 giai đoạn : Giai đoạn 1 từ năm 1959 trở về trước, chủ yếu là nhân dân từ các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên vào đây khai khẩn đất đai để sinh sống và lập nghiệp; giai đoạn từ năm 1960 đến 1968, chủ yếu là nhân dân ở các tỉnh Bình Định, Quảng Ngãi và một bộ phận Nhân dân ở các huyện trong tỉnh Khánh Hòa do chính sách “tố cộng” dã man của địch và chiến tranh ác liệt nên vào đây lánh nạn, tìm cách mưu sinh, đặc biệt từ năm 1965 đến 1968, nhân dân tập trung đông nhất, họ đến đây để làm Sở Mỹ, buôn bán, dịch vụ; giai đoạn sau năm 1975, nhân dân các nơi tiếp tục về đây an cư lạc nghiệp và chọn Cam Phú là quê hương.   

Con người Cam Phú hiền hòa, chân thật, giản dị, sâu nặng nghĩa tình, thân thiện và mến khách; có truyền thống yêu nước và truyền thống cách mạng, có khả năng sáng tạo trong lao động và kinh doanh, thích nghi nhanh với cái mới. Sống nhân nghĩa, thủy chung, tương thân tương ái, chịu đựng gian khổ, khắc phục khó khăn để vươn lên xây dựng cuộc sống…

[1] Cam Ranh có 4 dãy núi mang dáng dấp 4 con vật mà theo quan niệm người xưa cho là rất linh thiêng đó là: Dãy núi Hòn Rồng chạy dọc theo các xã Cam Phúc Bắc, Cam Phúc Nam, Cam Phú, Cam Lộc…; Hòn Lân ở dãy núi Tà Lương (Cam Thịnh Tây); núi Hòn Quy ở Cam Thịnh Đông và núi Phụng Hoàng ở bán đảo Cam Ranh; những dãy núi này có tác dụng rất lớn điều hòa khí hậu, môi trường sinh thái trên địa bàn Cam Ranh.

[2] Dưới 1.100 mm

[3] Theo thống kê năm 2010

[4] Vùng đất ven chân núi Hòn Rồng, từ hồ Đại Hàn đến sau UBND thành phố Cam Ranh. Nghị định số 1048-NĐ/NV, ngày 07/11/1970, thị xã Cam Ranh chia tách thành 2 quận: Quận Nam và Quận Bắc. Quận Nam gồm có các khu phố: Cam Phúc, Cam Bình, Cam Ranh, Cam Phú, Cam Lộc, Cam Sơn, Cam Thịnh (vùng đất theo địa danh Cam Phú lúc này là vùng đất xã Cam Phước Đông ngày nay).

[5] Thường gọi là Nha kiểm lý Ba Ngòi.

[6] Trước chùa Phước Long trên địa bàn Cam Thuận ngày nay

[7] Theo cung cấp của ông Phạm Tân, hiện nay đang sinh sống tại tổ dân phố Phú Hòa

[8] Lịch sử Đảng bộ huyện Cam Ranh thời kỳ 1930 – 1975, xuất bản năm 1994, trang 78

[9] Có bút tích còn lưu giữ tại văn phòng Đảng ủy phường Cam Phú

[10] Từ Quốc lộ 1 thẳng về hướng Đông-Nam khoảng 200 m

[11] Khu vực này năm 1997 thuộc khóm 11, thị trấn Ba Ngòi

[12] Khu vực sau UBND thành phố Cam Ranh ngày nay.

[13] Vì ở đây có một cồn cát vắt ngang có 3 chòm cây đướt rất to nên dân gọi là xóm Ba Lùm

 [14] Mùa báo hiếu cho cha mẹ